محله مریم آباد در شمال شرقی شهر یزد واقع شده واز جهات شمال به کوی آیت ا… طالقانی ، ازجنوب به کوی امام حسین وسعدی ، ازغرب به محله حسن آباد مشیر ، وازشرق به محلات یعقوبی و سرسنگ  محدود میشود محله مذکور درگذشته خارج از محدوده شهریزد بوده وبا پیشرفت تدریجی شهر اکنون جزء محلات یزد محسوب می شود . محله مذکور درقسمت شرق وغرب بلوار دهه فجر قرار گرفته است .(این بلوار درحدود سه دهه پیش یک رودخانه  بدون آب بود برای عبور سیل احتمالی که داخل شهر نرود سه پل آجری بروی آن ساخته شده بود)

وجه تسمیه :

با توجه به مندرجات تاریخی یزد محله مریم آباد در اوایل قرن هفتم هجری ( عهد اتابکان ) احداث گردیده است.      

مریم آباد را در سال ۶۱۰ هجری قمری،مریم ترکان خاتون با ایجاد قناتی که از مهریز (مهریگرد) حفر نمود بنیاد نمود و بنام مریم ترکان مریم آباد نامیده شد..»

مریم آباد به گویش یزدیها و اهالی محل مریاباد گفته می شود.در شمال شرقی شهرستان یزد که تا چندین سال پیش جزو حومه شهر شمرده  میشد و برای رسیدن به محل می بایستی از کشتزارها و مزارع عبور نمود.بعدها که شهر یزد گسترش پیدا کرد مریم آباد هم یکی از محله های بزرگ به شمار آمد.این محل دارای خانه های خشتی و گلی،کوچه های باریک سر در هم که نشانه ای از پیشینه دیرین این مکان دارد که امروزه جزو میراث فرهنگی و باستانی یزد جلوه و خودنمایی می کند.

شهر یزد دارای ۶ محل بزرگ زرتشتی نشین بوده که در شهر و اطراف آن بطور کلنی یا دهکده زندگی می کردند.مریم آباد یکی از این شش محله می باشد.در تمام این محله ها زمین زراعی وجود داشت که اکثریت شغل زرتشتیان زراعت بود.بخشی از زمینهای افتاده در این محله ها که امروزه بصورت خیابان یا دانشگاه و غیره جلب نظر می کنند هنوز هم کمابیش وجود دارد.محله مریم آباد از پر جمعیت ترین محله های زرتشتی نشین تا اواخر قاجار و حتی پهلوی بوده است.آثار و ابنیه و زیارتگاههای متعددی در حوضه جغرافیایی مریم آباد وجود دارد .
 جمعیت زرتشتی مریم آباد طبق آمار تا سال ۱۳۸۹ خورشیدی ۱۳۸ نفر مرد و ۱۲۴ نفر زن می باشد.حدود ۱۲۰ خانوار زرتشتی در خارج از محدوده جغرافیایی مریم آباد سکنی دارند که اغلب آنها در اعیاد و جشنها مریم آباد شرکت و هم حضوری خود را اعلام می نمایند .

مطالب ذکر شده کتب تاریخی در باره مریم آباد

آب جاری ازطرف مهریجرد به فهرج ودرمزارع شهداجاری است وباغات وکشخوان مُریابادبرآن کشت وزرع می کنند وآسیای مُریابادبدین آب دایراست.

منبع : تاریخ جدید یزد تالیف احمدبن حسین بن علی کاتب صفحه۲۲۰

مسجد جامع مریم آباد مریم ترکان مادرسلطان قطب الدین بنا نهاد درسال ششصدوبیست وپنج هجری به مرورروزگارخراب شده وبیشترمردم درمسجدیعقوبی نماز می کردند.

جناب مولانای اعظم شمس الدین محمدبافقی نورالله مرقده  کدخدایان موضع راراغب کردوخود امداد فرمودومسجدرابه حال عمارت آورد واکنون درآن مسجداقامت جمعه به جای می آورند .

منبع : تاریخ جدید یزد تالیف احمدبن حسین بن علی کاتب صفحه ۱۲۱

درپنجم اردیبهشت سنه مذمور سیل سال ۶۷۳ ه.ق (ثلاث وسبعین وستمائه)بنیادبارندگی شد ومدت پنج شبانه روز متصل بباریدوبسیار خرابی واقع گشت وازکوه سیل روی به شهرنهاد زایدالوصف ومحله مریابادوسرسنگ وبعضی یعقوبی وسلغرآبادراویران کردوبرخندق افتادوبعضی حصارویران کردوازطرف دیگردروازه نوچندتیرپرتاب (واحد محاسبه مسافت درقدیم)ازمصنعه حاجی حیدرکه برطرف ریگ فیروزی واقع است دورترتمام محلات وبیوتات وبساتین بودوخلق برآن طرف بیشتر بودند تمام ویران کردودوروز ویک شب این سیل برآن طرف روان بود

منبع : تاریخ جدید یزد تالیف احمدبن حسین بن علی کاتب صفحه ۷۴

ومادراو (ابومنصورا سپهسالارمشهوربه سلطان قطب الدین)مریم ترکان مُریابادبساخت وقنات عالی جاری کرد ودروازه مفتوح کرد واین زمان آن را دروازه مادرامیر خوانند ومسجدجمعه مُریابادبساخت وبیرون دروازه بازاری معتبرراست کرد ودورویه دکان بساخت وآن را (بازارمادرامیر)خوانند. ومریم ترکان غلامی داشت آفسنغرنام وآفسنغرقریب دروازه حمامی ومسجدی بساخت .

منبع : تاریخ جدید یزد تالیف احمدبن حسین بن علی کاتب صفحه ۶۹

در قرن نهم هجری باغستانهای آن محله بادروازه شهر ادامه داشت .جعفری درتاریخ یزدذیل عنوان ذکر باغستان مریاباد ویعقوبی وسلغرآباد به خارج یزد گوید :«این سه باغستان متصل یکدیگر ست وکشخوان بسیار دارد وکوچه های خوب وباغستانهای هموار بسیار دارد ودر کشخوان آن پنبه وجروس وکرز وشلغم بسیار باشد هوای معتدل دارد.»

درتاریخ جدید یزد آمده است : «این سه باغستان (مریاباد ویعقوبی وسلغرآباد » متصل یکدیگر وباغهای مشجر ومکروم ومزروع دارند ازدامن بلاش گرد تا دروازه مادر امیر وهوایی در غایت اعتدال دارد، وپنبه و جو وگندم وحبوبات حاصل می گردد  ومریاباد درطول زمان صدمات متوالی دید .از جمله سیل سال ۶۷۳ ه.ق که تا ۵ روز مدت گرفت ، قسمتهای از آن محله را ویران ساخت .

درزمانی که پادشاه عدالت شعار سلطان قطب الدین علیه الرحمه در خطه بهشت منزله یزد لوای وعظمت افراشته ،آوازه کرامات اودر اطراف واکناف منتشر گردید ملکه عظمی مریم ترکان خاتون والده سلطان در سنه عشر وستمائه ازطرف مهریجرد قناتی حفر نموده ومیان آن را به فهرج آورده از مزار شهدا جاری ساخت وبه حوالی شهر باغات فردوس قرین وقصور بهشت آذین ترتیب داد وآن موظع رامریم آباد نام نهاد

عناصر شاخص تاریخی :

 آثار تاریخی این محله عبارتند از :

۱- امامزاده سید نصرالله ( امامزاده شنبه )

۲- مسجد حضرت رقیه ( جمعه مریم آباد )

۳- آب انبار مریم آباد

۴- مدرسه رستمی مریم آباد

مدرسه رستمی

مدرسه رستمی مریم آباد در مرکز محله مریم آباد شهر یزد قرار دارد. طبق نظر انجمن زرتشتیان مریم آباد و رحمت آباد ، بانی این مدرسه تهمینه رستم است و بنای آن در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی ساخته شد.

این مدرسه دارای یک تالار اصلی مرکزی با پوشش ضربی ساده است و کلاس های مدرسه در طرفین این تالار به قرینه قرار گرفته اند. در ضلع جنوب شرقی، ورودی اصلی مدرسه، ورودی تالار و نیز یک ایوان کوچک با پوشش ضربی که در طرفین آن دو اتاق کوچک به قرینه ساخته شده، قرار دارد.

دو ستون آجری، پیشانی ایوان را به سه دهانه مساوی تقسیم می کند و دو حیاط یکی کم وسعت در ضلع جنوبی و دیگری نسبتاً وسیع در ضلع شمالی قرار دارد.

نمای جنوبی مدرسه آجری است و کتیبه پیشانی نما که احتمالاً سال تاسیس بنا و غیره را در خود جای داده بود، اکنون وجود ندارد. دو قاب آجری قرینه در طرفین نمای جنوبی به چشم می خورد که داخل آن با آجر تخت گل و بوته دار، نماسازی شده است.

شایان ذکر است: این مدرسه به شماره ۳۸۱۱ مورخ ۱۸/۲/۸۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

امامزاده سیدنصرالدین

این زیارتگاه در محلۀ مریم آباد ( مریاباد ) ، بلوار دهه فجر ، کوچه مسجد حضرت رقیه واقع شده است.

 منابع تاریخی

 بقعه ای است قدیم واقع در حوالی مریاباد و مردم آن را امامزاده سید نصرالله می دانند . در آتشکدۀ یزدان تالیف عبدالحسین آیتی نام آن سید ناصرالدین از اقارب امامزاده جعفر ( مدفون در شهر یزد ) ذکر شده است . وگوید که عده ای از سادات عریضی ( در آنجا مدفونند ) .

نام دیگر این بقعه را آیتی مقبرۀ سادات قل هو الله ضبط کرده است وآنرا نباید با مقبره ای به همین نام واقع در پشت مسجد جامع شهراشتباه کرد .

اطلاع افسانه ای مبسوطی که دربارۀ این محل داریم ذکر محمد مفید مستوفی در جامع مفیدی است ،       بدین صورت : 

آنچه از السنه افواه معلوم گشته آن است که جمعی از مردم زرند که ازجمله توابع پارسی است به خلد آباد یزد آمده مقیم گشتند وبه امر زراعت اشتغال نمودند ودر همین مقام که امروزه مدفن ایشان است کشت خوانی بود . رعایای مریاباد خربزه زرع کرده حراست ونگهبانی آن را در عهدۀ ایشان کردند . به حسب اتفاق شبی درویشی بدانجا رسید وخربزه طلب نمود . ایشان از روی طوع ورغبت از زمینی که متعلق ومخصوص خودشان بود خربزه ای چند چیده به خدمت درویش آوردند . درویش دعائی که مشتمل بر خیر وبرکت دنیوی وعلوّ درجات ومراتب اخروی بود کرد وغایب گشت حالی بر آن جماعت دست داده دست از شغل دنیوی کوتاه کردند وبه عبارت قادر مختار پرداختند .

بعد از اندک روز از لباس حیات عاری گشتند به جناب نعیم شتافتند ودر مقابر مریاباد که الحال مدفن ایشان و معبد صالحین ومحل استجابت دعای مومنین است مدفون گشتند .

متوطنین یزد هر شنبه به زیارت قبور ایشان رفته حاجات وملتمسات از حضرت مجیب الدعوات مسالت نموده به اجابت مقرون می گردد وهر که ارادۀ کاری دارد ورکعت نماز در مسجدی که متصل قبور منوره ایشان است گذاشته

بعد از فراغ از نماز گوش راست بر زمین می گذارد اگر آن مهم خوب است ومطلب آن شخص حاصل خواهد شد صدایی از عالم غیب به گوش او می رود و به مطلب رسیدن خود متقن می گردد.

بنای زرندیان بنا بر تاریخ مرقوم برضریح کتیبه چوبی آن از قرن دهم هجری است وبانی آن شمس الدین محمد ابرقوهی بوده است وجدیداً بنا را مرمت و سفید کاری و نماسازی کردند .

اثرکهنۀ تاریخدار بقعه ضریحی است چوبی مشبک مورخ ۹۳۴ هجری که بر قبراصلی بوده است واکنون آنرا کنار گذارند و ضریح آهنی جدیدی برجای آن نصب کردند .

این بنا زیارتگاهی مشهور است که قبل از تخریب بنا حدود بیست سال پیش از یک چهار طاقی  و بقعه کوچک که پوشش داخلی آن با گچ اندود شده بود و نمای خارجی آن کاه گلی بوده تشکیل شده بود . بنا به اظهارات خادم مسجد سید نصرالله زرندیون جزء سادات قل هواللهی می باشد .

 مشخصات

 بنای قدیمی زرندیون تخریب شده است و هم اکنون بنایی جدید به سبک سنتی و مصالح امروزی ساخته شده است ولی بنای قدیمی آن را اینگونه توصیف کرده اند: نمای خارجی با کاه گل و پوشش داخلی با گچ اندود شده بود.

بقعه قدیمی زرندیون ، دارای ۶ درب ورودی بود .هم اکنون  کف صحن سیمانی است ودر جای جای آن قبور بسیار دیده می شود  و این نشانگر آن است که حتی تا سالهای اخیر بقعه زرندیون محلی برای به خاکسپاری اموات  بوده است .

سکو و سردر ورودی  بقعه دارای سقفی به سبک امروزی مسطح برروی چهار ستون بلند و چهار گوش می باشد .

پوشش داخلی و سقف آستانه امامزاده شنبه ( سید نصرالله زرندیون ) که بصورت جدیدالاحداث است وساخت آن هنوز به پایان نرسیده است ، سیمانی است همچنین ستونهای متعددکه ازارۀ آن تا ارتفاع یک متر با سنگ پوشیده شده است و بدنه ستونهای بنا مزین به کاشیهای هفت رنگ ، نقوش اسلیمی ، ترنجی ، ختایی و خطوط بنایی و لوز به چشم می خورد سقف بقعه به سبک امروزی مسطح می باشد و چهار طرف داخل بارگاه در و پنجره های مشبک رنگین به چشم می خورد همچنین در ضلع شمالی سه درب بزرگ چوبی مشبک رنگین تعبیه شده است . آهیانه گنبد با خطوط ثلث ورگچین وگلچین آجری و شمسه آراسته شده است . پوشش خارجی گنبد آجری است . نمای خارجی بقعه با آجر و پشت بام آن با موزائیک مفروش شده است .صفه های  قسمت خارجی بارگاه سید نصرالله زرندیون در سه جبهه شرقی ، غربی و جنوبی  مزین به کاشی هفت رنگ و گفل و بوته اسلیمی و ترنجی و ختایی و خطوط ثلث است .

 کتیبه های تاریخی                   

در این مزار کتیبه و نوشته وجود ندارد اما صندق چوبی قدیم که اندازۀ آن عبارت است از ۱۳۳ سانتیمتر بلندی ، ۱۵۴ سانتیمتر پهنا و۲۵۵ سانتیمتر بر دورۀ بالایی صندوق کتیبه ای طول آن است که به خط نسخ کنده اند به عرض ده سانتیمتر بدین شرح :

….( شکسته وافتاده ) الحسن مجتبی وصل علی الامام الحق حسین الشهید بکربلا وصل علی الامام الحق علی علی (کذا) الامام الحق موسی الکاظم وصل علی الامام الحق محمد التقی وصل علی الامام الحق علی النقی وصل علی الامام الحق…. ( موریانه خورده ) علی الامام الحق الحجه القائم محمد المهدی صاحب الزمان سلام الله علیهم اجمعین الطیبین الطاهرین المعصومین المحومین آل طه ویس ، الهی به حق هذاه الائه الهادین للامم ان لاتخیب من توسل فی حاجاته الی هذا الامام الهمام ذی الفضل و الکرم فی سنه رابع و ثلثین بغض الله الکامل وعوانه الشامل . تمّت هذ ا   (کذا ) العصاره الرضیه باجتهاد الرضیه باجتهاد بانی مبانی الخیرات والحسنات شمس الدین محمد ابرمی شکرالله سعید والنبی الولی

وجه تسمیه :

نام این محله مأخوذ ازمریم ترکان خاتون مادر سلطان قطب الدین از اتابکان یزداست‌که در اوایل قرن هفتم با حفر قناتی محله ای را به نام خود احداث کرد .

سیر تحول :

با توجه به مندرجات تاریخی یزد محله مریم آباد در اوایل قرن هفتم هجری ( عهد اتابکان ) احداث گردیده است.      

عناصر شاخص تاریخی :

 آثار تاریخی این محله عبارتند از :

۱- امامزاده سید نصرالله ( امامزاده شنبه )

۲- مسجد حضرت رقیه ( جمعه مریم آباد )

۳- آب انبار مریم آباد

۴- مدرسه رستمی مریم آباد

                
اطلاعات منابع مدون :

مریم آباد یکی از محلات قدیمی شهریزد می باشد که در شمال شرقی شهر یزدواقع است بنا بر ذکر جامع الخیرا ت ونیز بر اساس اظهارات محمد مفید مستوفی بافقی «حومه »محسوب می گردید .در حالیکه امروزه جزمحلات شهر گردیده وفاصله ای میان شهر آنجا محسوس نیست .

در قرن نهم هجری باغستانهای آن محله بادروازه شهر ادامه داشت .جعفری درتاریخ یزدذیل عنوان ذکر باغستان مریاباد ویعقوبی وسلغرآباد به خارج یزد گوید :«این سه باغستان متصل یکدیگر ست وکشخوان بسیار دارد وکوچه های خوب وباغستانهای هموار بسیار دارد ودر کشخوان آن پنبه وجروس وکرز وشلغم بسیار باشد هوای معتدل دارد.»

درتاریخ جدید یزد آمده است : «این سه باغستان (مریاباد ویعقوبی وسلغرآباد » متصل یکدیگر وباغهای مشجر ومکروم ومزروع دارند ازدامن بلاش گرد تا دروازه مادر امیر وهوایی در غایت اعتدال دارد، وپنبه و جو وگندم وحبوبات حاصل می گردد  ومریاباد درطول زمان صدمات متوالی دید .از جمله سیل سال ۶۷۳ ه.ق که تا ۵ روز مدت گرفت ، قسمتهای از آن محله را ویران ساخت .

درزمانی که پادشاه عدالت شعار سلطان قطب الدین علیه الرحمه در خطه بهشت منزله یزد لوای وعظمت افراشته ،آوازه کرامات اودر اطراف واکناف منتشر گردید ملکه عظمی مریم ترکان خاتون والده سلطان در سنه عشر وستمائه ازطرف مهریجرد قناتی حفر نموده ومیان آن را به فهرج آورده از مزار شهدا جاری ساخت وبه حوالی شهر باغات فردوس قرین وقصور بهشت آذین ترتیب داد وآن موظع رامریم آباد نام نهاد و… ».

از جمله بناهایی که باعث شهرت محله مریم آباد گردیده ، بقعه سید نصر ا… ( بنای زرندیان ) می باشد که به استناد از کتیبه ضریح چوبی آن ( ۹۳۴ هجری ) در قرن دهم هجری توسط شمس الدین محمد ابرقوهی ساخته شده است که امروزه نیز مزار زرندیان ، امامزاده شنبه معروف ، و مورد احترام مردم میباشد .