یکی از بناهای تاریخی بسیار مهم و زیبا و پریادگار شهر یزد باقیمانده یک مجموعه بناست که در محله چهار منار یزد قرار دارد و به صورت زیارتگاهی نیمه ویران گاه به گاه محل عبادت پیرزنان محله و به ندرت مورد بازدید علاقه مندان به آثار تاریخی و مسافران خارجی واقع میشود. این بنا، تاریخی دراز و قصهای شنیدنی دارد. بانی آن سید شمس الدین فرزند سید رکن الدین است. پدر، از سادات محترم شهر و بانی مدرسه و دستگاه علمی و نجومی به جای گذاشت که شرح و تفصیل آن در کتاب مفصل وقفنامه به نام جامع الخیرات (چاپ تهران، ۱۳۴۱) مضبوط و حیرت آور علمی آن میشکند و چون خود سید رکن الدین را پس از وفات (سال ۷۳۲) زیر گنبد اصلی مدرسه دفن میکنند در قرون بعد مدرسه به مزار تبدیل میشود. اکنون منحصراً زیارتگاهی است از زیارتگاههای مشهور و محترم شهر یزد. سید رکن الدین در قضیه قتل تاجری نصاری که در یزد اتفاق میافتد مورد غضب و اتهام سلطان یزد واقع میشود و به زندان میافتد. فرزندش سید شمس الدین برای خلاصی پدر راه تبریز را پیش میگیرد تا به دستور شاه پروانه آزادی پدر را اخذ کند. سید شمس الدین یکی از دختران خواجه رشیدالدین فضل الله طبیب همدانی وزیر مشهور عصر مغول را در عقد زوجیت خود در آورد و دستور آزادی پدر را نیز گرفت. اما در تبریز در گذشت. پس از وفات جسدش را به یزد فرستادند و زیر گنبد مدرسهای که خود بنا کرده بود در خاک گذارده شد ۱. سید شمس الدین با تأسی پدر در محله خارج از شهر آن روزگار یزد به ایجاد مدرسه و بازار و حمام و مسجد و خانقاهی پرداخت که اکنون بنای اصلی و به اصطلاح قدیم گنبد آن باقی مانده است و همانجاست که مقبره اوست. |
این بنا از حیث تزئینات یکی از شاهکارهای هنر معماری یزدست و نقشه آن را سید شمس الدین در تبریز طرح میکند و به یزد میفرستد و خود همین موضوع نکتهای است بدیع در تاریخ معماری ایران که نظیر آن را در کتب دیگر ندیده ام ۲. بهر حال حکایت از آن دارد که معماران ایرانی طرح ساختمانها را بر روی کاغذ میآورده اند و سپس بروی زمین رنگ میریخته اند و پی میکنده اند.
تزئینات باقی مانده این بنا عبارت است: کتیبه گچ بری به خط جلی بسیار زیبا در پیش درگاه ورودی، کاشیکاریهای معرق در همین پیش درگاه، طرحها و گل اندازیها و رسمهای هندسی و ترنجها و شمسهها و حاشیهها به رنگ و روغن در داخل صحن زیر گنبد (که متأسفانه موریانه ۳ صدمه بسیار شدید به آنها وارد کرده است و به دشواری میتوان روزگاری این آثار را مرمت کرد). از تزئینات دیگر این بنا دوره سنگ مرمر محراب آن [18] است که زن سید شمس الدین آن را در تبریز دستور فرمودند تا تراشیدند و به یزد فرستاد.
روی این دوره سنگ آیات ۱۷-۲۰ سورهآل عمران را نقش کرده اند. بر روی قسمتهای دست رس این سنگهای مرمر که در دو طرف محراب است در طی قرون مقداری یادگار به خط اشخاص مختلف به مرکب نوشته شده است که خود آثاری با ارزش است و مؤسسات مسؤول باید در نگاهبانی آنها دلسوزی و مراقبت به کار برند و بنحوی که به سنگ و یادگارها صدمه نزند آنها را محفوظ کنند که بر اثر دست زدن اشخاص و مرور ایام محو نشود. البته مقداری هم از یادگارها به علت سائیدگی و کمرنگی ناخواناست و قابل خواندن نیست
شهریور ۱۸, ۱۳۹۸
شهریور ۱۸, ۱۳۹۸