باغ دولت آباد یکی از باغ های معروف ایرانی است که در زمان محمد تقی خان (دوره زندیه) طراحی و ساخته شده است.
این باغ از قناتی به همین نام مشروب می شود و جریان آب در باغ استخوان بندی طراحی آن را تشکیل می دهد.
تاریخچه باغ دولت آباد
در یادگارهای یزد ، نوشته ایرج افشار آمده است که مطالعه تواریخ قدیم یزد نشان می دهد که باغ های مهم و بزرگ و زیبا از قدیم ترین ایام در آنجا ساخته می شده و ذکر بسیاری از آنها در آن کتب موجود است.
از جمله در تاریخ جدید یزد از سی باغ نام رفته است. ولی افسوس که اثری از هیچکدام از آنها اکنون برجای نیست. باغ دولت آباد یزد ازنمونه باغ های بزرگ ایران است که در سال ۱۱۶۰ هجری قمری « دوره زندیه» بنا گردیده است. بادگیر مرتفع و زیبای آن با ارتفاع ۳۳ متر از سطح زمین بلندترین بادگیری است که تاکنون شناسایی شده است.
این باغ بزرگ یکی از بنیادها و آبادانی های محمدتقی خان مشهور به خان بزرگ، سر سلسه خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر آن عهد است. او ابتدا قناتی با نام دولت آباد ایجاد کرد و سپس از آب آن قنات باغ دولت آباد را به وجود آورد. قنات تاریخی عظیم و مهم دولت آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است که از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده است. باغ از سمت شمال به کوچه می رسید که درختان بسیاری داشت؛ بطوریکه این درختان ،مانع دید از خارج به داخل باغ می شدند. به این سبب این کوچه را “هزار درخت” نیز می گفتند که عرض ۴تا ۵ متر و طولی بیش از ۲۰ کیلومتر داشت و به سمت رحیم آباد می رفت. در سمت شرق باغ نیز کوچه بطول ۸ کیلومتر قرار داشت و از سمت غرب باغ به مسیل رودخانه ی خشک محدود می شد.در این زمان باغ خارج از حصار شهر یزد قرار داشت. با گسترش یافتن شهر ، این باغ در دوران قاجاریه متصل به دروازه”چهار منار” اما همچنان خارج شهر قرار می گرفت. اما با گذشت زمان، بافت شهری اطرف آن را پر کرد ، بطوریکه در دوران پهلوی ساخت و ساز حومه شهر ی پیرامون آن را فرا گرفت و به تدریج باغ در مرکز شهر یزد قرار گرفت. (باغ ایرانی حکمت کهن منظر جدید ۱۳۸۳)
بنای این مجموعه به سال ۱۱۶۰ توسط محمدتقی خان بافقی که به خان بزرگ معروف بوده ساخته شده و در حدود ۲۶۰ سال قدمت داشته و محل اقامت حاکم وقت و معاصر با شاهرخ میرزا و کریم خان زند بودهاست.
باغ دولت آباد پس از محمد تقی خان رو به ویرانی رفت و اگرچه دوباره مورد مرمت قرار گرفت ولی هیچگاه به روزگاران آبادانی و دلگشایی عهد خان بزرگ نرسید
عملیات مرمت و بازسازی باغ دولت آباد از سال ۱۳۴۸ توسط دفتر فنی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی آغاز شد . بخش هایی از مجموعه که مورد مرمت قرار گرفت عبارتند از: عمارت تالار آیینه، عمارت مستخدمین، آشپزخانه ها، عمارت تهران، قسمت ساباط و آب انبار عمارت حرمخانه، عمارت بادگیر و عمارت سرو، عمارت بهشت آیین، همچنین در فاصله سال های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۱ عملیات باغسازی و محوطه سازی در این باغ تاریخی صورت پذیرفت. باغ دولت آباد یزد در تاریخ ۲۳/۱۲/۱۳۴۶ به شماره ۷۷۴ در ردیف آثار ملی کشور قرار گرفت.
از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۴ وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره اوقاف اجاره نموده و در اختیار دفتر حفاظت آثار باستانی کشور قرار داد. این بنا که میبایست در اختیار نوادگان محمد تقی خان (بزرگ خاندان رحیمی)باشد، توسط میراث فرهنگی تملک شد و در حال حاضر زیر نظر محمد علی معزالدینی (داماد نماینده ولی فقیه) اداره میشود.(شجره نامه در کتاب جامع جعفری به چاپ رسیدهاست) .
این مجموعه یادگاری است از دورههای افشاریه و زندیه که شامل عمارت سردر، ساختمان هشتی و بادگیر، عمارت بهشت آئین و تالار آینه، عمارت تهرانی، آب انبار دو دهانه و باغ ناصر است. فضای سبز باغ درختان میوه مانند انگور و سرو و کاج داشته و همچنین گلهای محمدی و سرخ نیز در باغ دیده میشوند.
در اصلی این مجموعه در خیابان شهید رجایی قرار گرفتهاست و در دیگری که در بلوار دولت آباد قرار دارد . تردد از در اصلی انجام میگیرد. هنگام ورود از یک هشتی نسبتاً بزرگ عبور میکنیم که محل ارائه و فروش صنایع دستی از قبیل سفال است. فضای داخلی باغ تقریباً سبز است و تا حدودی باغ فین کاشان را در ذهن بیننده تداعی میکند. با این تفاوت که باغ فین کاشان معمورتر جلوه میکند در حالی که باغ ناصر به رغم اینکه حتماً متولی دارد به نظر میرسد که از آبیاری خوبی برخوردار نیست و خشک دیده میشود.
روشنایی باغ در شب توسط لامپهایی که در داخل فانوس گذاشته شده و به فواصل معین در اطراف قرار گرفتهاند تامین میشود که منظره زیبایی را نیز ایجاد میکند. درهای ساختمان اصلی از چوب و به صورت کنده کاری دیده میشود و در داخل بنا اتاقهای متعددی قرار دارد که در اکثر این اتاقها حوضی قرار گرفته و درهای یکی از اتاقها که رو به حیاط و باغ باز میشود، با شیشههای رنگارنگ با طرحهای زیبا مزین شده که در هنگام وجود خورشید و پرآب بودن حوض منظره زیبایی از نقاط رنگی منعکس شده را بر روی حوض مرمرین به نمایش میگذارد. در یکی دیگر اتاقها بادگیر معروف دولت آباد قرار دارد که با ارتفاع زمین ۳۳ متر از زمین بلندترین بادگیر از نوع خود بوده و به خوبی کولر میتواند خنکی ساختمان را تامین کند.